परिसंस्था म्हणजे काय ? परिसंस्थेची रचना , प्रकार आणि कार्य .
What is Ecosystem the structure Type and Function of an Ecosystem.
परिसंस्था या शब्दाचा वापर सर्वप्रथम टान्सले याने १ ९ ३५ मध्ये केला . परंतु या विचारधारेचे अस्तित्व फार जुने आहे . २० व्या शतकातील ६ व्या दशकामध्ये अनेक वैज्ञानिकांनी या विचारधारेचे स्वागत केले . ६ व्या दशकांच्या नंतर हा शब्द आणि ही विचारधारा जगातील परिस्थितीकी वैज्ञानिक आणि इतर वैज्ञानिकांच्या संशोधनाचा आधार बनला आहे .
व्याख्याः
१ ) ओडेम : " परिसंस्था हा परिस्थितीकीचा असा आधार घटक आहे ज्यामध्ये जैविक आणि अजैविक पर्यावरण एकमेकांवर प्रभाव पाडत असतात आणि पारस्पारिक आंतरक्रियाच्या माध्यमातून ऊर्जा आणि रासायनिक पदार्थाच्या निरंतर वहनातून कार्यात्मक गतिशिलता चालू ठेवतात "
२ ) एफ . आर . फॉसबर्ग : “ एक किंवा अनेक सजीव , त्यांचे प्राकृतिक जैविक स्वरूपाचे प्रभावी पर्यावरण यांच्यातील आंतरक्रियामुळे कार्यान्वित होणारी पध्दती किंवा वैशिष्ट्ये पूर्ण प्रणाली म्हणजे परिसंस्था होय . ”
३ ) नेबल : “ परिसंस्था म्हणजे पृथ्वीवरील विविध वर्गीय जिवांच्या परस्पर आंतरक्रिया व त्यांचे पर्यावरण होय . " ४ ) " पृथ्वीवरील जैविक पर्यावरण आणि अजैविक पर्यावरण यांच्या आंतरक्रियातून निर्माण झालेले जे संघटन असते त्याला परिसंस्था असे म्हणतात . "
परिसंस्थेची रचना :
परिसंस्थेच्या रचनेमध्ये जैविक आणि अजैविक पर्यावरणाच्या घटकांना समाविष्ट केले जाते . परिसस्थेच्या केवळ कार्यप्रणालीवर भर दिला जातो जैविक पर्यावरणामध्ये परस्पर संबंधाचा आधार अन्न हा घटक आहे . अन्न प्राप्त करण्याच्या पध्दतीवरून सजिवांचे दोन गट केले जातात .
१ ) स्वयंपोषी
( २ ) परपोषी
१ ) स्वयपोषी :
वनस्पती या स्वयंपोषी आहेत ज्या स्वतःचे अन्न स्वतः तयार करतात . त्यासाठी . सूर्यप्रकाश आणि पर्यावरणीय घटकांची सहायता घेतात म्हणूनच त्यांना उत्पादक असेही म्हणतात .
२ ) परपोषी :
परपोषी हे स्वयपोषी जिवांनी निर्माण केलेल्या अन्नावर अवलंबून असतात . म्हणूनच त्यांना उपभोक्ता असेही म्हणतात . या परपोषी जिवांना पुन्हा दोन वर्गामध्ये विभागले जाते .
अ ) बृहत उपभोक्ता
ब ) लघु उपभोक्ता
अ ) बृहत उपभोक्ता :
हे असे सजीव आहेत जे जीवीत वनस्पती किंवा प्राण्यांना आपले अन्न बनवतात यांना भक्षपोषी असेही म्हणतात
ब ) लघु उपभोक्ता :
हे असे जीव आहेत की मृत आणि सडलेल्या कार्बनिक पदार्थावर आपले जीवन व्यतीत करतात हे परपोषी किंवा अपघटक म्हणून ओळखले जातात , बहुत उपभोक्ता किंवा भक्षपोषी प्राण्यांना त्यांच्या अन्नावरून विविध प्रकारात विभागले जाते .
मिश्रहारी १ ) शाकाहारी २ ) मांसाहारी आणि ३ ) सर्वभक्षी प्राण्याप्रमाणेच प्राकृतिक पर्यावरणालाही तीन गटात विभागले जाते .
१ ) अकार्बनिक तत्व :
यात नायट्रोजन , कार्बनडायक्सॉइड , कॅल्शिअम आणि फॉस्फरस इत्यादी चा समावेश होतो .
२ ) कार्बनिक पदार्थ प्रोटीन , कार्बोहाइड्रेट , हयुमस आणि
३ ) वातावरणीय घटक :
तापमान , उष्णता , पाणी इत्यादी अकार्बनिक तत्वाचा संबंध चक्रीकरण क्रियांशी असतो आणि कार्बनिक पदार्थ जैविक आणि अजैविक घटकांमधील दुवा असतात . या कार्बनिक पदार्थावर अपघटकांचे जीवन आधारित असते . जलवायूकारक हे प्राण्यांची वाढ आणि त्यांची जीवन क्रिया यासाठी आवश्यक असतात . यामधून ऊर्जा प्रवाहीत होउन एक प्रकारचे संगठण निर्माण होण्यास मदत होते .
परिसंस्थेचे प्रकार परिसंस्थेचे प्रामुख्याने दोन प्रकार पडतात .
अ ) नैसर्गिक परिसंस्था ब ) मानवी परिसंस्था या प्रमुख प्रकारांचे उपप्रकारात वर्गीकरण केले जाते . नैसर्गिक परिसंस्थेचे मुख्य पांच उपप्रकार तर मानवी परिसंस्थेचे मुख्य तीन प्रकार पडतात ते खालील प्रमाणे
१ ) भूपरिसंस्था : या परिसंस्थेचे पुढील तीन उपप्रकार पडतात . ते पुढीलप्रमाणे
अ ) जंगल परिसंस्था / विषुववृत्तीय परिसंस्थाः शुष्क ते आर्द्रता हवामानाच्या प्रदेशात विविध स्वरूपात या परिसंस्था आढळतात . तापमान व आर्द्रता यानुसार परिसंस्थेतील वनस्पती व प्राणी यांच्यात विविधता आढळते . विषुववृत्तीय प्रदेशात सदाहरित वने मोठया प्रमाणात असल्याने जगातील सर्वात मोठी परिसंस्था या भागात आढळते उच्च अक्षांशीय क्षेत्रात समशितोष्ण हवामान असल्यामुळे सदाहरित सूचीपर्णी आणि पानझडी जंगलातील परिसंस्था आढळतात . येथील परिसंस्था साध्या व सरळ स्वरूपाच्या आहेत .
ब ) गवताळ परिसंस्था :
पृथ्वीवरील मध्यम पावसाच्या प्रदेशात ( सरासरी २५ ते १२५ सेंमी पर्जन्य ) या परिसंस्था आढळतात . वाळवंटे आणि जंगले यांच्या मध्ये हा प्रदेश आढळतो . या परिसंस्था खंडाच्या अंतर्गत भागात येतात . कमी पर्जन्यामुळे तुरळक वनस्पती व मुबलक गवताळ प्रदेश निर्माण झालेले आहेत . उदा . प्रेअरी , डाउन्स , सुदान , स्टेप्स इत्यादी . उत्तर व दक्षिण अमेरिका , ऑस्ट्रेलिया व आफिका खंडात या परिसंस्था वैशिष्टयेपूर्ण आढळतात .
क ) वाळवंटी परिसंस्था : वाळवंटी परिसंस्थाचे दोन उपप्रकार पडतात .
१ ) उष्ण वाळवंटी परिसस्था
२ ) शीत वाळवंटीय परिसंस्था या दोन्ही उपप्रकारात पाणी हा प्रमुख नियंत्रक घटक आहे .
१ ) उष्ण वाळवंटी परिसंस्थाः साधारणत : या परिसंस्था खंडाच्या पश्चिम भागात आढळतात . वार्षिक सरासरी पर्जन्य अत्यंत कमी आढळते . तापमान जास्त असल्याने बाष्पीभवन जास्त असते . प्रतिकुल परिस्थितीमुळे हिरव्या वनस्पतीचा अभाव आढळतो . अशा हिरव्या वनस्पती फक्त पाणथळ जागीच आढळतात . बाभूळ , घायपात , झाडपे , कॅक्टस , इ . वनस्पती तर सर्प , विंचू , घुशी , उंदीर इ . प्राणी या परिसस्थेत आढळतात .
२ ) शीत वाळवंटीय परिसंस्थाः
ढुंडा आणि अंटाक्टिका परिसंस्था शीत वाळवटीय परिसंस्था म्हणून ओळखल्या जातात . अतिशय कमी तापमानामुळे पाणी बर्फाच्या स्वरूपात असते . अल्पकालीन उन्हाळे व दीर्घकालीन हिवाळे याचा विपरीत परिणाम येथील परिसंस्थेवर होत असतो . येथील परिसंस्था या प्रतिकुल काळात सुप्त असतात . उन्हाळयात त्या पुन्हा क्रियाशील होतात . लिचेन , नेचे , शैवाळ , सेज , स्पंज इ . वनस्पती तर मिक , मार्टीन ओटर , अस्वल , रेनडिअर , कुत्रे इ . सारखे प्राणी मर्यादीत स्वरूपात आढळतात . ही परिसंस्था पाण्याऐवजी तापमान हा घटक नियंत्रित करतो .
२ ) जल परिसंस्था : जलपरिसंस्थेचे खालील प्रकार पडतात .
अ ) नदी परिसंस्था ब ) तळी व सरोवर परिसंस्था क ) खाडी परिसंस्था इ ) सागर परिसंस्था
अ ) नदी परिसंस्थाः या परिसंस्था स्थिर किंवा परिपूर्ण नसतात कारण नदीचे पाणी सतत प्रवाही असते . त्यामुळे ऊर्जाविनिमय अस्थिर स्वरूपाचे असते . प्रवाह पात्रामध्ये ज्या ठिकाणी खनन कार्य झालेले आहे किंवा गाळ संचयन झालेले आहे . अशा ठिकाणी काही प्रमाणात स्थिर परिसंस्था आढळून येतात . या परिसंस्थेत जलपर्णी , लव्हाळी , शैवाल , जलवनस्पती यांचे जीवसमूह तर प्लॅक्टन , मासे किंवा उभयचर इत्यादी प्राणी आढळतात . नदीतील प्रदूषणामुळे सद्यस्थितीत या परिसंस्था धोक्यात येउ लागल्या आहेत . जलचर
ब ) तळी व सरोवर परिसंस्था
या परिसंस्थाना गोड्या पाण्यातील परिसंस्था या नावानेही ओळखले जाते . भूगर्भशास्त्रीयदृष्टया तळी व सरोवराची निर्मिती ही अगदी अलीकडील काळातील आहे . या परिसंस्थेचे स्वरूप हे तळी किंवा सरोवराच्या विस्तारावर अवलंबून असते . मोठ्या सरोवरात परिसंस्थामध्ये विविध स्तर निर्माण होतात . त्यांच्या किनारी भागात गवत व वनस्पती वाढतात . तसेच कृमी , आळी , उभयचर प्राणी आढळतात . तर खोल भागात मासे , खेकडे आणि मृदूकाय प्राणी आढळतात .
क ) खाडी परिसंस्था खारे पाणी आणि गोडे पाणी यामधील संक्रमण आवस्था म्हणजे खाड़ी होय .
नदी आणि समुद्र किंवा आखात व समुद्र या परिसरात खाडी परिसंस्था आढळतात . या परिसंस्था स्वतंत्र व वैशिष्टयेपूर्ण असतात . खाडी प्रदेश उथळ असल्याने अन्नाची उपलब्धता विपुल प्रमाणात होते . तसेच अनुकूल परिस्थितीमुळे अनेक जिवांना जीवन विकासास वाव मिळतो . या परिसंस्थेत चिखलात सुक्ष्म जीव , शैवाल जलनिमग्न गवत आणि पृष्ठभागावर वनस्पतीजन्य आणि प्राणीजन्य प्लॅक्टन याचे स्तर आढळतात . खाडयामध्ये जलप्रदूषण वाढल्यामुळे परिसंस्था लोप पावू लागली आहे .
ड ) सागर परिसंस्था : जलपरिसंस्थेतील इतर परिसंस्थेपेक्षा सागर परिसंस्था अत्यंत विशाल व वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत . या परिसंस्थेमध्ये जलवनस्पती , जलचर प्राणी आणि उभयचर प्राणी आढळतात सुक्ष्मजीव , एकपेशीय जीव , क्लोरोफिलयुक्त वनस्पती , प्राणीजन्य , प्राथमिक जीवांकडून भक्षण केले जातात . या परिसंस्थेत जलवनस्पतीचे विविध प्रकार आढळतात . सागराच्या मध्यभागात मात्र सजिव समूहाचे प्रमाण अत्यल्प असलेले दिसून येते . तसेच मध्यस्तरीय भागातही परिसंस्थेतील जीवाचे प्रमाण कमी आढळते . त्यामानाने सागराचा पृष्ठभाग आणि तळभागात जिवांचे प्रमाण जास्त असते . विविध प्रकारच्या मानवी हस्तक्षेपामुळे सागरी परिसंस्था धोक्यात येऊ लागल्या आहेत .
No comments:
Post a Comment